ROZMOWA z dr. n. med. Robertem Dudkowiakiem, specjalistą
gastroenterologii z Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego we Wrocławiu,
pracownikiem Zakładu Dietetyki Katedry Gastroenterologii i Hepatologii
Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu
Jaką rolę odgrywa układ pokarmowy w życiu człowieka?
– Jest odpowiedzialny za jedną z najważniejszych funkcji życiowych
organizmu, czyli odżywianie. To w jego obrębie i z pomocą poszczególnych
jego odcinków odbywa się przyswajanie pokarmu, jego obróbka mechaniczna, a
następnie trawienie i wchłanianie substancji odżywczych, zakończone
wydalaniem niepotrzebnych resztek. W uproszczeniu można powiedzieć, że
układ pokarmowy jest odpowiedzialny za pozyskiwanie energii, żebyśmy mogli
żyć, funkcjonować, rosnąć oraz uzupełniać niedobory zachodzące w organizmie
w konsekwencji obumierania komórek czy strat powodowanych przez choroby.
Można powiedzieć, że dzięki pracy przewodu pokarmowego mamy energię do
życia. Dlaczego tak się dzieje?
– Pozyskane dzięki trawieniu i wchłanianiu poszczególne białka, aminokwasy,
tłuszcze, węglowodany, witaminy, mikro- i makroelementy stanowią budulec
dla organizmu i dzięki nim rozwijają się poszczególne układy naszego ciała,
chociażby kostny czy nerwowy, prawidłowo funkcjonuje skóra, rosną włosy,
paznokcie, swoją funkcję spełniają mięśnie. Poza dostarczeniem energii
zadaniem przewodu pokarmowego jest dostarczanie składników budulcowych
dla prawidłowego wzrostu organizmu, jego regeneracji i odbudowy. Efekt ten
jest konsekwencją skomplikowanego procesu obróbki pożywienia, które
dostarczamy do jelit w trakcie przyjmowania posiłków. To wszystko umożliwia
nam tak na prawdę układ pokarmowy. Ale nie dałby sobie on rady, gdyby nie
serce i płuca, gdyby do komórki nie docierał też tlen. W tym miejscu warto
podkreślić, że dla naszego prawidłowego funkcjonowania ważna jest rola
wszystkich układów w organizmie. Ich zadania zazębiają się ze sobą i jeden nie
może istnieć bez drugiego. Gdyby nie „energia życia”, którą organizm
pozyskuje dzięki złożonym procesom, którym poddany jest np. zjedzony przez
nas obiad, to nie byłyby możliwe ciągła praca serca, praca mięśni oddechowych
czy prawidłowe funkcjonowanie mózgu.
Układ pokarmowy człowieka jest niezwykle skomplikowany. Jak jest
zbudowany?
– Składa się on z narządów rurowych oraz gruczołów dodatkowych, które do
światła jelit dostarczają związków chemicznych niezbędnych dla prawidłowego
przebiegu procesu trawienia i wchłaniania.
Przewód pokarmowy to jama ustna, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube
i odbyt. Gruczoły układu pokarmowego stanowią ślinianki, trzustka oraz
największy z gruczołów ludzkiego ciała, czyli wątroba. Poszczególne odcinki
przewodu pokarmowego mają ściany zbudowane zwykle z trzech warstw: od
wewnątrz – błony śluzowej pokrytej nabłonkiem, w środku – błony mięśniowej,
która umożliwia perystaltykę, czyli przesuwanie pokarmu, oraz od zewnątrz –
osłaniającej błony surowiczej, otrzewnej, zbudowanej z tkanki łącznej.
Poszczególne narządy mają różne funkcje. Jaką rolę pełni jama ustna?
– Jest to pierwszy odcinek przewodu pokarmowego, który jest odpowiedzialny
za wstępną obróbkę pokarmów, z których docelowo ma powstać „paliwo”
niezbędne do naszego funkcjonowania. Zęby, język i ślinianki, które związane
są bezpośrednio z jamą ustną, umożliwiają tej przestrzeni anatomicznej spełniać
swoją funkcję. To tu zachodzi mechaniczne rozkawałkowanie pokarmu w
konsekwencji gryzienia i przeżuwania. Przyjęty pokarm dzięki silnym mięśniom
języka jest mieszany z wydzielaną do światła jamy ustnej śliną i już na tym
etapie rozpoczyna się wstępne trawienie cukrów złożonych, białek i tłuszczy.
Szczególnie istotne jest trawienie cukrów złożonych, które może zachodzić
dzięki obecności w ślinie amylaz i maltazy, które rozkładają odpowiednio
skrobię i maltozę na cukry proste, a wśród nich na glukozę, czyli podstawowe
źródło energii dla komórki.
Wiemy, że istotne jest powolne spożywanie pokarmów i przeżuwanie każdego
kęsa. Niebagatelną funkcję w tym procesie odgrywa ślina. Jakie jeszcze ma ona
znaczenie i właściwości?
– Każdy z nas może zaobserwować, że jama ustna jako początek przewodu
pokarmowego ma bezpośredni kontakt ze środowiskiem zewnętrznym. Ślina
posiada mechanizmy ochronne przed patogenami docierającymi z wdychanym
powietrzem i przyjmowanym pożywieniem. Należy do nich m.in. stałe
obmywanie błony śluzowej, zębów i dziąseł z zalegających tam resztek
pokarmu, co utrudnia zasiedlenie się grzybom oraz bakteriom. Poza tym
gruczoły ślinowe produkują ważne pod kontem obronności organizmu białka.
To jeszcze nie koniec właściwości śliny, tzn. dzięki zawartości czynników
wzrostu (EGF i NGF) ślina pełni funkcję regeneracyjną, wspomagając i
uczestnicząc w gojeniu się ran błony śluzowej jamy ustnej. Tak „prozaiczna”
ślina dzięki swojej konsystencji i zawartym w niej środkom aktywnym
biologicznie umożliwia również odbieranie bodźców, przede wszystkim smaku,
co związane jest z rozpuszczaniem przez nią składników pokarmu, które
następnie wchodzą w reakcje chemiczne z kubkami smakowymi.
W procesie trawienia pokarmów niezwykle istotny jest także żołądek. Jakie
procesy w nim zachodzą?
– Żołądek to jest taki rozciągliwy worek, w którym to, co zostało pogryzione,
poddane wstępnym procesom trawienia dzięki enzymom zawartym w ślinie, jest
kumulowane, poddawane dalszej obróbce i wyjaławiane dzięki właściwościom
kwasu solnego. W błonie śluzowej żołądka znajdują się liczne gruczoły
wydzielające enzymy trawienne, hormony przewodu pokarmowego i kwas solny
wchodzące w skład soku żołądkowego, który jest tym samym płynem o
kwaśnym odczynie rozbiajającym skomplikowaną strukturę białek. Ściany
żołądka zbudowane są z mięśni gładkich, które kurcząc się i rozkurczając,
powodują przemieszczanie się pożywienia i mieszanie go z sokiem
żołądkowym. Dzięki temu pokarm zmienia się w papkę i po 3-4 godzinach
„obróbki” i zalegania w żołądku przesuwa się do kolejnego odcinka przewodu
pokarmowego, czyli dwunastnicy.
A co warto wiedzieć o naszych jelitach?
– Dwunastnica jest pierwszym odcinkiem jelita cienkiego, w którym znajduje
się ujście dróg doprowadzających soki trawienne produkowane w trzustce oraz
żółć z wątroby. Do dwunastnicy trafia więc kwaśna treść żołądka, która pod
wpływem soku trzustkowego o zasadowym odczynie zostaje zneutralizowana i
poddana dalszej obróbce. Dodatkowo trawienie tłuszczów, które są
nierozpuszczalne w wodzie, umożliwia docierająca z pęcherzyka żółciowego, a
produkowana przez wątrobę, żółć. Jej wydzielanie w ciągu doby zależy od
rodzaju przyjmowanych posiłków, okresu głodzenia i zadziałania hormonów
przewodu pokarmowego, które pobudzają pęcherzyk żółciowy do skurczu –
może być wydzielona w ilości od 250 do 1000 ml. Opróżnianie pęcherzyka
żółciowego z żółci następuje około 30 minut po przyjęciu posiłku. Żółć
odpowiada za proces emulgacji tłuszczów, a tym samym umożliwia trawienie i
wchłanianie zawartych w treści jelitowej tłuszczów, które ze względu na swoje
właściwości chemiczne są nierozpuszczalne w wodzie.
Co dzieje się w dalszej części jelita cienkiego?
– W kolejnych odcinkach jelita cienkiego, czyli jelicie czczym i krętym,
zachodzą wymienione wcześniej procesy trawienia i wchłaniania, które
umożliwiają ostatecznie pozyskanie mikro- i makroskładników, witamin oraz
rozłożonych na drobne/najprostsze związki białek, węglowodanów i tłuszczów.
Jelito cienkie jest najdłuższym, bo liczącym 4-5 m, odcinkiem układu
pokarmowego. Poza długością jelito cienkie wyróżnia powierzchnia wchłaniania
związana z ukształtowaniem błony śluzowej, która poprzez pofałdowanie,
tworzenie uwypukleń, zwanych kosmkami, oraz mikrosomów jelitowych (tzw.
rąbek szczoteczkowy) jest wielokrotnie większa, niż makroskopowo wygląda.
Dzięki temu powierzchnia jelita cienkiego, którą moglibyśmy uwidocznić po
przecięciu jego ściany, wynosi nie około 2,5 m2, ale znacznie więcej: około
250-400 m2. Za procesy trawienia i wchłaniania odpowiada przede wszystkim
jelito czcze, a jelito kręte stanowi dla naszego organizmu rezerwę na wypadek
utraty powierzchni wchłaniania w wyższym odcinku.
Kolejnym odcinkiem przewodu pokarmowego jest jelito grube. Jak jest
zbudowanie i jakie ma zadanie w procesie trawienia?
– Jelito grube podzielone jest na odcinki, w kolejności: kątnica, wstępnica,
poprzecznica, zstępnica, odbytnica. W tej części układu pokarmowego zachodzi
zwrotne wchłanianie wody, co prowadzi do zagęszczenia treści jelitowej i
uformowanie mas kałowych. W okrężnicy „mieszkają” tysiące bakterii
jelitowych, które stanowią do 2-3 kg masy ciała dorosłego człowieka. Bakterie
te – poza udziałem w procesie fermentacji i gnicia, uczestniczą w syntezie
niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania witamin, w tym przed
wszystkim witaminy K, tak ważnej dla prawidłowego przebiegu procesu
krzepnięcia krwi. Bakterie w przebiegu procesów chemicznych zachodzących w
świetle przewodu okrężnicy wytwarzają jeszcze krótkołańcuchowe kwasy
tłuszczowe, a wśród nich tak popularny w ostatnim czasie kwas masłowy.
Kwasy te odżywiają komórki błony śluzowej jelita grubego, czyli kolonocyty, i
biorą udział w regeneracji nabłonka.
Wśród niepokojących chorobowych objawów należy wymienić…
– Bóle brzucha występujące po spożyciu posiłku. Ważne jest określenie, kiedy
ten ból występuje: czy bezpośrednio po zjedzeniu, czy po kilku godzinach od
przyjęcia posiłku. Jeżeli szybko po zjedzeniu, może to być objaw np. wrzodu
żołądka, a jeśli po kilku godzinach, może to oznaczać chorobę czynnościową
przewodu pokarmowego lub stan zapalny jelita ze zwężeniem czy nadżerkami.
Niepokojącym objawem są także tłuszczowe, oleiste stolce, czyli sytuacja, która
mówi nam, że jest problem z trawieniem tego składnika w przyjmowanych
produktach spożywczych. I to jest dla nas informacja, iż najprawdopodobniej
trzustka niedomaga. Dzieje się tak w sytuacji, gdy ktoś często nadużywa
alkoholu, jada niezdrowe, tłuste posiłki. Tłuste, oleiste stolce mówią nam o tym,
że wchłanianie tłuszczu jest zaburzone.
Czy powinniśmy się niepokoić podczas krwawień z przewodu pokarmowego?
– Są one najbardziej niepokojącym objawem zaliczanym – obok
nieplanowanego spadku masy ciała czy nocnych potów – do tzw. objawów
alarmowych. W zależności od tego, w jakim odcinku przewodu pokarmowego
krwawienie ma miejsce, inaczej wyglądają zgłaszane przez pacjenta objawy.
Jeżeli występuje krwawienie z żołądka, to pacjent może nam powiedzieć, że
zaobserwował czarne, smoliste stolce i wystąpiły u niego wymioty fusowatą
treścią. Taka sytuacja przemawia za krwawieniem z górnego odcinka przewodu
pokarmowego i wymaga wykonania gastroskopii. Jeśli z kolei pacjent mówi, że
w trakcie wypróżniania zaobserwował żywą, czerwoną krew na stolcu lub na
koniec wypróżnienia, to wówczas zwiększa się ryzyko obecności w jelicie
grubym nowotworu czy aktywnego stanu zapalnego. Wówczas trzeba pomyśleć
o kolonoskopii.
Niepokojącym objawem będzie też wodnista, intensywna biegunka, która może
świadczyć o problemie z odzyskiwaniem wody z okrężnicy.
Jest wiele jest chorób układu pokarmowego, np. celiakia. Jakie są jej objawy?
– Kiedy pacjent choruje na celiakię (chorobę trzewną), w przebiegu której
dochodzi do uszkodzenia kosmków jelitowych w następstwie rozwijającego się
stanu zapalnego, to objawami, które prezentuje taka osoba, są m.in. biegunka,
ból brzucha i spadek masy ciała. To wszystko jest wynikiem zniszczenia
powierzchni wchłaniania i braku enzymów, które miały rozłożyć pokarm na
składniki pierwsze. W przebiegu choroby trzewnej u dziecka obserwować
będziemy zaburzenia wzrostu, dojrzewania płciowego, a u młodych kobiet
zaburzenia płodności. Powyższy przykład pokazuje, że konsekwencje zaburzeń
trawienia i wchłaniania przekładają się na funkcjonowanie całego naszego
organizmu. Krew krąży po organizmie dzięki nieustannej pracy serca, które
może funkcjonować, jeśli ma energię pozyskiwaną w procesie spalania glukozy.
Ale co jeżeli w przebiegu zaburzeń trawienia i wchłaniania w przebiegu różnych
chorób, nie tylko z kręgu gastroenterologii, w konsekwencji kacheksji i
wyczerpania zapasów organizmu, serce nie otrzyma w pewnym momencie
paliwa do dalszej pracy?
Co powinniśmy robić w trosce o nasz układ pokarmowy i jelita?
– Przede wszystkim należy regularnie i zdrowo się odżywiać. Trzeba także
zwracać uwagę na to, co jemy. Bo nie może to być żywność przetworzona,
żywność typu fast food. Nasze posiłki powinny być urozmaicone, zróżnicowane
i tym samym mają dostarczać różnych składników, po rozłożeniu których
organizm będzie w stanie mieć wszystkie mikro- i makroelementy niezbędne do
jego funkcjonowania. To, co jemy (niezdrowa żywność) i jak jemy (szybko, w
stresie), wpływa na to, jak przebiegać będą wszystkie omówione powyżej
procesy fizjologiczne i jak kształtować się będzie flora jelitowa. Na mikrobiotę
jelitową ma ponadto wpływ przyjmowanie leków (z grupy niesteroidowych
leków przeciwzapalnych, a także antybiotyków). Wywołują one zaburzenia
składu flory jelitowej, czyli dysbiozę, oraz mogą powodować uszkodzenia
nabłonka jelit, co powoduje wystąpienie objawów zaostrzenia chorób zapalnych
jelit (choroba Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego).
Dziękuję za rozmowę.
Marek Zygmunt
Źródło:
Nasz Dziennik, Czwartek, 14 lipca 2022, Nr 161 (7426)
https://www.szlachetnezdrowie.pl